اعسار در حقوق ایران یعنی «ناتوانی واقعی و حقوقیِ یک شخص از پرداختِ بدهی یا مخارج دادرسی»، با این قید که قانون دقیقاً تعیین کرده چه کسانی می‌توانند به اعسار استناد کنند، وکیل خیانت در امانت در کرج , وکیل جعل اسناد در کرج ,وکیل مهریه در کرج چگونه باید آن را ثابت کنند، آثارش چیست و چه مرزبندی‌هایی با مفاهیم نزدیک مثل ورشکستگی دارد. در این راهنمای عملی، همهٔ این‌ها را با تکیه بر قوانین جاری و منابع رسمی، روشن و مرحله‌به‌مرحله مرور می‌کنیم.
۱) تعریف‌های قانونیِ اعسار
در ادبیات امروز قانون‌گذاری ایران، دو بستر اصلی برای اعسار داریم:
اعسار از بدهی (محکوم‌به)
در قانون نحوهٔ اجرای محکومیت‌های مالی ۱۳۹۴، «معسر» کسی است که به‌جز «مستثنیات دین»، مالی برای پرداخت دیون خود ندارد؛ عدم دسترسی به مال هم در حکمِ نداشتن مال است و اثباتِ «عدم دسترسی» با خودِ مدیون است (مواد ۶ و مرتبط).
اعسار از هزینهٔ دادرسی
در قانون آیین دادرسی مدنی (مادهٔ ۵۰۴)، معسر از هزینهٔ دادرسی کسی است که به‌سببِ عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود، به‌طور موقت قادر به پرداخت هزینهٔ دادرسی نیست.
نکتهٔ مهم: قانون قدیمیِ اعسار مصوب ۱۳۱۳ با تصویب قانون نحوهٔ اجرای محکومیت‌های مالی ۱۳۹۴ در حدود مقررات مربوط نسخ شده و باید به قوانین جدید رجوع کرد.
۲) اعسار مخصوص چه کسانی است؟ مرزبندی با «ورشکستگی»
تجار و اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) نمی‌توانند دادخواست اعسار بدهند؛ برای آنان نهاد ورشکستگی پیش‌بینی شده است (مادهٔ ۱۵ قانون ۱۳۹۴). بنابراین اعسار عملاً برای اشخاص حقیقیِ غیرتاجر است.
ورشکستگی نهادی مخصوص تاجر یا شرکت تجارتی است و ملاک آن «توقف از تأدیهٔ دیون» (مادهٔ ۴۱۲ قانون تجارت).
از نظر آثار نیز تفاوت‌ها روشن است: ورشکستگی، عام و نسبت به کل طلبکاران جریان می‌یابد و مدیریت اموال به سازوکار تصفیه سپرده می‌شود؛ اعسار، سازوکار شخصی‌تری دارد و پیرامون رابطهٔ مدیون و محکوم‌لهِ مشخص سامان می‌یابد.
۳) اقسام اعسار: از «محکوم‌به» و از «هزینهٔ دادرسی»
۳-۱) اعسار از محکوم‌به (بدهی)
وقتی کسی به پرداخت مبلغی محکوم شده، اگر مالی به جز مستثنیات دین ندارد یا به مالش دسترسی ندارد، می‌تواند دادخواست اعسار بدهد. مرجع رسیدگی، دادگاهِ نخستینِ رسیدگی‌کننده به دعوای اصلی یا دادگاه صادرکنندهٔ اجراییه است (مادهٔ ۱۳ قانون ۱۳۹۴).
۳-۲) اعسار از هزینهٔ دادرسی
اگر کسی برای طرح یا پیگیری دعوا توانِ پرداختِ هزینهٔ دادرسی را ندارد، می‌تواند اعسار از هزینهٔ دادرسی بخواهد. مادهٔ ۵۰۵ آیین دادرسی مدنی می‌گوید این ادعا می‌تواند ضمن دادخواستِ نخستین، تجدیدنظر یا فرجام طرح شود یا حتی با دادخواست جداگانه؛ اظهار نظر دربارهٔ اعسارِ تجدیدنظر یا فرجام با دادگاهی است که رأی مورد درخواست را صادر کرده.
۴) بارِ اثباتِ اعسار و ادلّهٔ آن
۴-۱) بارِ اثبات چگونه جابه‌جا می‌شود؟
بر پایهٔ مادهٔ ۷ قانون ۱۳۹۴: اگر وضعیت سابق مدیون دلالت بر ملائت داشته یا مدیون در عوضِ دین مالی گرفته، بارِ اثبات اعسار بر عهدهٔ مدیون است؛ در غیر این صورت، اگر خواندهٔ دعوای اعسار نتواند ملائت فعلی/سابق را ثابت کند یا برای قاضی محرز نشود، ادعای اعسار با سوگند مدیون پذیرفته می‌شود (طبق تشریفات آیین دادرسی).
۴-۲) فهرست کامل اموال و استعلام‌ها
مادهٔ ۸ قانون ۱۳۹۴، مدعی اعسار را مکلف می‌کند صورت مشروحِ همهٔ اموال، حساب‌ها، مطالبات و نقل‌وانتقالات از یک سال پیش را ضمیمه کند. دادگاه نیز مکلف است با استعلام از مراجع ذی‌ربط وضعیت مالی را بررسی کند (مواد ۱۰ و ۱۹).
۴-۳) شهادت شهود و استشهادیه
در جایی که اثبات بر عهدهٔ مدیون است و سابقهٔ ملائت احراز شده، اگر مدیون بخواهد با شهادت شهود اعسار را ثابت کند باید شهادت‌نامهٔ کتبی حداقل دو شاهد ضمیمه کند و شهود باید منشأ اطلاع و اوضاع معیشتی او را دقیقاً بیان کنند (مواد ۸ و ۹ قانون ۱۳۹۴). برای اعسار از هزینهٔ دادرسی نیز مادهٔ ۵۰۶ آیین دادرسی همین الزام به شهادت‌نامهٔ کتبی حداقل دو نفر مطلع را پیش‌بینی کرده است.
۵) نتیجهٔ پذیرش اعسار و سازوکارِ اقساط
اگر اعسار ثابت شد، دادگاه یا مهلت می‌دهد یا حکمِ تقسیط می‌دهد؛ باید درآمد و معیشت ضروریِ مدیون لحاظ شود تا اقساط قابل‌پرداخت باشد (مادهٔ ۱۱ قانون ۱۳۹۴). هر یک از طرفین می‌توانند بعداً تعدیل اقساط را بخواهند (تبصرهٔ ۲ همان ماده)؛ مثلاً به استناد تغییر درآمد یا هزینه‌های ضروری.
اعسار دائمی نیست: اگر رفع عسرت شد یا معلوم شد شخص برخلاف واقع خود را معسر قلمداد کرده، امکان لغو آثار اعسار و نیز مسئولیت کیفری برای کتمان اموال یا اعسار صوری پیش‌بینی شده است (مواد ۱۶، ۱۷ و ۱۸).
۶) «مستثنیات دین» یعنی چه؟
قانون‌گذار فهرستی از اموالی را که برای زندگیِ متعارف ضروری‌اند از تعرضِ اجرا مصون کرده است. مادهٔ ۲۴ قانون ۱۳۹۴ مهم‌ترین موارد را نام می‌برد:
منزل مسکونیِ در شأنِ حالت اعسار، اثاثیهٔ ضروری، آذوقهٔ به‌قدرِ احتیاج، کتب و ابزار علمیِ متناسب، وسایل و ابزار کارِ ضروری، تلفنِ مورد نیاز، و مبلغِ ودیعهٔ اجاره در حدودی که عرفاً بدون آن امکان اجارهٔ محلِ مورد نیاز نباشد. اگر منزل بیش از شأنِ عرفی باشد و مال دیگری در دسترس نباشد، فروشِ بخشِ مازاد طبق تشریفات ممکن است و مازادِ ثمن صرفِ بدهی می‌شود. همچنین اگر مستثنیات به حکم قانون به «عوض» تبدیل شوند (مثلاً وجهِ حاصل از تملک یا طرح عمرانی به‌جای مسکن)، این عوض عموماً قابلِ توقیف است مگر ثابت شود مدیون قصد دارد همان موضوعِ نخستین را تهیه کند.
۷) ضمانت‌اجرا علیه «فرار از دین»
اگر مدیون برای فرار از پرداخت، مالی را منتقل کند به‌نحوی‌که باقیماندهٔ اموال کفایت دیون را نکند، قانون ۱۳۹۴ مجازات تعزیری و حتی بازگرداندن عین/مثل/قیمتِ مال را مقرر کرده است (مادهٔ ۲۱). ممنوع‌الخروجی هم به درخواستِ محکوم‌له ممکن است تا زمان اجرای رأی یا اثبات اعسار (مادهٔ ۲۳).
۸) اعسار و مهریه: قاعدهٔ «۱۱۰ سکه»
طبق مادهٔ ۲۲ قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱:
تا سقف ۱۱۰ سکه (یا معادل آن)، وصول مهریه تابع مقررات اجرای محکومیت‌های مالی است (ضمانتِ اجرای قوی‌تر).
نسبت به مازاد بر ۱۱۰ سکه، صرفاً «ملائت» زوج ملاک است؛ یعنی زوجه برای وصولِ مازاد باید تمکنِ مالیِ شوهر را اثبات کند و ضمانت اجرای کیفریِ حبس برای مازاد منتفی است.
پیوند این ماده با قواعد اعسار روشن است: زوج می‌تواند نسبت به همان ۱۱۰ نیز اعسار یا تقسیط بخواهد؛ در مازاد، اصل بر لزومِ اثباتِ ملائت است.
۹) رویهٔ عملی: «چطور اعسار را طرح و اثبات کنیم؟»
الف) اعسار از محکوم‌به (دیون)
دادخواست را در دادگاه بدویِ رسیدگی‌کننده به اصل دعوا یا دادگاه صادرکنندهٔ اجراییه مطرح کنید (مادهٔ ۱۳).
صورتِ کاملِ اموال/حساب‌ها/مطالبات/نقل‌وانتقالات یک‌سال اخیر را مکتوب و ضمیمه کنید (مادهٔ ۸).
اگر سابقهٔ ملائت داشته‌اید یا مالی در عوضِ دین گرفته‌اید، آماده باشید که بارِ اثبات بر دوش شماست؛ استشهادیهٔ دو شاهدِ مطلع مطابق مواد ۸ و ۹ کمک‌کننده است. دادگاه نیز استعلام‌های بانکی و ثبتی انجام می‌دهد (مواد ۱۰ و ۱۹).
ب) اعسار از هزینهٔ دادرسی
می‌توانید ضمن همان دادخواستِ اصلی یا با دادخواست جداگانه طرح کنید؛ در تجدیدنظر یا فرجام نیز همین‌طور (مادهٔ ۵۰۵).
دو شاهدِ مطلع باید در شهادت‌نامهٔ کتبی مشخصات، شغل، وسیلهٔ امرار معاش و عدم تمکن شما را تصریح کنند (مادهٔ ۵۰۶).
مرجع اظهار نظر دربارهٔ اعسارِ تجدیدنظر/فرجام، دادگاهی است که رأی مورد درخواست را صادر کرده است (مادهٔ ۵۰۵).
نتیجهٔ پذیرش اعسار از هزینهٔ دادرسی، معافیت موقت از پرداخت هزینه‌ها و امکان پیگیری دعواست؛ با این حال اگر بعداً رفع عسرت شد و شما محکوم‌له شدید، هزینه‌ها قابل وصول خواهد بود.
۱۰) پرسش‌های پرتکرار و سوءبرداشت‌های رایج
اعسار «برگهٔ سفیدامضاء» برای نپرداختنِ همیشگی بدهی نیست. اعسار موقتی و قابلِ بازنگری است؛ با بهبود وضعیت مالی، تعدیل اقساط یا حتی لغو آثار اعسار ممکن است (مواد ۱۱ و ۱۸).
اعسار «همه‌چیز» را از توقیف مصون نمی‌کند. فقط «مستثنیات دین» استثنا شده‌اند؛ اموالِ زائد بر نیاز یا مناسبِ فروش (با رعایت شأن عرفی) قابلِ توقیف هستند (مادهٔ ۲۴).
برای فرار از دین معامله نکنید. انتقال صوری یا کم‌قیمت یا پنهان‌کاری دربارهٔ اموال هم بی‌اثر می‌شود و هم دارای مجازات است (مواد ۱۶ و ۲۱).
تاجر یا شرکت؟ مسیر شما اعسار نیست؛ باید وارد فرآیند ورشکستگی شوید (مادهٔ ۱۵ قانون ۱۳۹۴ و مادهٔ ۴۱۲ قانون تجارت).
۱۱) یک مثال جمع‌بندی (فرضی)
فرض کنید آقای «الف» به پرداخت ۵۰۰ میلیون تومان محکوم شده است. او یک منزل ۶۰ متری متناسب با شأنِ فعلی‌اش، اثاثیهٔ ضروری، و ابزار کار (مثلاً دستگاه جوشکاری) دارد، و دستمزدی ساعتی دریافت می‌کند. حساب بانکی‌اش جز مبالغ ناچیز چیزی ندارد.
او می‌تواند در دادگاه بدویِ همان پرونده دادخواست اعسار بدهد و صورت کامل اموال و گردش‌های یک سال اخیر را ضمیمه کند.
اگر محکوم‌له نتواند ملائت فعلی/سابق او را ثابت کند، و برای قاضی ملائت محرز نشود، دادگاه می‌تواند با سوگند ادعای اعسار را بپذیرد.
دادگاه با توجه به درآمد و معیشت ضروری، اقساط معقول تعیین می‌کند. منزل متعارف، اثاثیهٔ ضروری و ابزار کار از مستثنیات‌اند و قابل توقیف نیستند؛ اما اگر مالِ دیگری به دست آید، امکان استیفاء از آن وجود دارد.
۱۲) گام‌های عملی برای طرح مؤثرِ اعسار (چک‌لیست کاربردی)
راست‌گویی و شفافیت کامل در اظهارنامهٔ اموال (مادهٔ ۸).
گردآوری مدارک مالی: فیش حقوق، قرارداد، اظهارنامهٔ مالیاتی، گردش حساب‌ها، اجاره‌نامه، هزینه‌های درمان و…
تهیهٔ استشهادیهٔ دقیق دو شاهدِ مطلع (برای اعسار از هزینهٔ دادرسی یا وقتی بار اثبات بر دوش شماست) با ذکر منشأ اطلاع، مدت معاشرت و اوصاف معیشت.
اجتناب از نقل‌وانتقالات عجولانه: هر نقل‌وانتقالی در یک سال اخیر زیر ذره‌بین مادهٔ ۸ و استعلام‌های مادهٔ ۱۹ می‌رود؛ انتقال برای فرار از دین (مادهٔ ۲۱) ریسک کیفری دارد.
درخواستِ تعدیل اقساط در صورت تغییر جدی درآمد/هزینه‌ها (تبصرهٔ ۲ مادهٔ ۱۱).
۱۳) جمع‌بندیِ فشرده
معسر در بدهی: غیر از مستثنیات دین چیزی برای پرداخت ندارد، یا به مالش دسترسی ندارد (مادهٔ ۶ قانون ۱۳۹۴). در هزینهٔ دادرسی: موقتاً توان پرداخت ندارد (مادهٔ ۵۰۴ ق.آ.د.م).
تجار/شرکت‌ها اعسار ندارند؛ مسیرشان ورشکستگی است (مادهٔ ۱۵ قانون ۱۳۹۴ و مادهٔ ۴۱۲ ق.ت).
بار اثبات گاهی با مدیون است (مادهٔ ۷) و استشهادیهٔ دو شاهد در مواردی لازم است (مواد ۸ و ۹ و مادهٔ ۵۰۶ ق.آ.د.م).
نتیجهٔ اعسار: مهلت/تقسیط و معافیتِ موقت از هزینه؛ اما قابل بازنگری و دارای ضمانت‌اجرا علیه اعسار صوری و فرار از دین (مواد ۱۱، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۲۱).
در مهریه: تا ۱۱۰ سکه، ضمانت اجرای قوی‌تر؛ مازاد منوط به ملائت زوج (مادهٔ ۲۲ قانون حمایت خانواده).
اگر بخواهیم روح ماجرا را در یک جمله جمع کنیم: اعسار سپرِ موقتِ افرادِ واقعاً ناتوان است، نه ابزارِ فرار از دین؛ قانون، هم دستِ بدهکارِ صادق را می‌گیرد و هم راهِ فریب را می‌بندد.
منابع قانونی کلیدی (فهرست بدون لینک)
قانون نحوهٔ اجرای محکومیت‌های مالی ۱۳۹۴: به‌ویژه مواد ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۳، ۱۶ تا ۲۵.
قانون آیین دادرسی مدنی: مواد ۵۰۴، ۵۰۵، ۵۰۶ (باب اعسار از هزینهٔ دادرسی).
قانون حمایت خانواده ۱۳۹۱: مادهٔ ۲۲ (قاعدهٔ ۱۱۰ سکه در مهریه).
قانون تجارت: مادهٔ ۴۱۲ (تعریف ورشکستگی و قلمرو آن).